Miejscowość , ulica Opis
Gniew,
Plac Grunwaldzki
Najcenniejszy w województwie pomorskim i największy zespół zabytkowych kamienic. Historia niektórych z nich sięga nawet XIV wieku. Przebudowane w XVIII wieku, zachowały gdzieniegdzie jeszcze stropy belkowe, stolarkę okienną oraz cenne elementy wyposażenia takie jak klatki schodowe z dekoracyjnymi balustradami czy drzwi płaskorzeźbione z ozdobnymi okuciami i mosiężnymi gałkami pochodzącymi z tego okresu. Tym, co absolutnie wyróżnia Gniew spośród innych miast i miasteczek Pomorza, są datowane na XV wiek "gniewskie leby", czyli świetnie zachowane domy podcieniowe znajdujące się po zachodniej stronie rynku. ...
W centralnej części placu usytuowany został ratusz miejski, wykorzystywany obecnie przez Urząd Miasta. Ta zbudowana na przełomie XIV i XV wieku budowla pierwotnie stanowiła czworoboczny obiekt z wewnętrznym dziedzińcem, wieżą i kramami w przyziemiu. W 1920 roku, prowadząc na terenie pobliskiego Powiśla akcję propagandowo ? agitacyjną poprzedzającą plebiscyt w sprawie włączenia tego obszaru do Polski, Gniew odwiedzili poeta Jan Kasprowicz oraz pisarz Stefan Żeromski. Spotkali się oni wówczas w ratuszu z pierwszym starostą powiatu gniewskiego Franciszkiem Czarnowskim. Dziś, do najstarszych części gmachu należą piwnice i przyziemie. Wejście do ratusza prowadzi przez stylowy podcień. W północno-wschodnim narożniku rynku obejrzeć można zabytkową studnię-pompę z 1873 roku
ul. Sobieskiego
Budynek dawnego sądu grodzkiego. Ten imponujący swą wielkością budynek powstał w latach 1907- 1908, swą formą nawiązuje do stylu gotyckiego. Sklepienie, które znajduje się na klatce schodowej dźwiga granitowy filar, podobnie jak na zamku w Malborku. Obiekt projektował miejscowy architekt Artur Schultz, a wybudowała go gniewska firma Ericha Obucha. Tuż za budynkiem znajdowało się dawniej więzienie. Przed nim natomiast usytuowany jest mały park, w którym niegdyś znajdował się staw będący pozostałością po fosie miejskiej. Naprzeciw sądu widzimy pozostałości Bramy Malborskiej oraz dobrze zachowane mury obronne.
ul. 27 stycznia
Zabudowania zakładu ?Fama?. Jest to najstarszy zakład pracy w Gniewie, który powstał w 1852 r. jako Fabryka Maszyn Rolniczych i Odlewni braci Pappendick.
Gimnazjum im. gen. J. Hallera, zbudowane na w latach 1904-1905. Za szkolnym parkingiem stoi budynek mieszkalny, w którym przed II wojną światową mieściła się niemiecka szkoła powszechna, zbudowana w latach trzydziestych ubiegłego wieku. Jadąc dalej mijamy osiedle domków jednorodzinnych. Teren ten przed wojną nazywany był Dybowem.
Ciepłe
Oczyszczalnia ścieków (2005 r.) oraz Centrum Edukacji Ekologicznej ?Heliantus?
Grodzisko wczesnośredniowieczne
Grodzisko założone zostało we wczesnym średniowieczu na wysokim cyplu skarpy zamykającej od południa Nizinę Walichnowską. Od wschodu i zachodu otoczone jest dwoma głębokim parowami. Od strony południowej rysuje się słabo rozmyty wał, a za nim płytka fosa. Grodzisko ma kształt wydłużonego w stronę północno ? wschodnią nieregularnego prostokąta o wymiarach około 80x40 metrów. Wejście znajduje się od strony południowej, wzmocnionej wałem i fosą. Pierwsze wzmianki o grodzisku pochodzą z początku XX wieku. Jako pierwszy opisał je ks. Władysław Łęga. Badania sondażowe przeprowadzone tu na początku lat 70-tych ujawniły obecność fragmentów ceramiki, kości zwierzęcych i wielu przedmiotów, w tym glinianych przęślików i szklanych paciorków, fragment noża oraz pestki wiśni i śliwy, ale nie wyjaśniły do końca czy grodzisko posiadało wyłącznie charakter strażnicy szlaku handlowego z południa na północ i szlaku wodnego Wisły. Grodzisko użytkowane było w okresie pomiędzy końcem XI wieku i połową XII wieku.
Cmentarzysko wczesnośredniowieczne
Cmentarzysko szkieletowe zostało odkryte przypadkowo podczas prac przygotowawczych do budowy kolejki z Kwidzyna przez Gniew do Wielkich Walichnów w 1900 roku. Natrafiono wówczas na sześć płaskich grobów szkieletowych. Wśród nich wyróżniały się dwa groby (grób V męski, grób IV kobiecy) z zachowanymi śladami trumien. W porównaniu z pozostałymi grobami były one bogato wyposażone. Grób V datowany na około XI wiek zawierał żelazny miecz dwusieczny, żelazny grot włóczni, wędzidło żelazne, fragmenty strzemienia inkrustowanego miedzią i srebrem, 2 małe żelazne noże, ramię brązowe wagi 10 żelaznych odważników wagowych, jedną misę brązową w ułamkach, jedną misę drewnianą i 20 gwoździ do trumny. W 1970 roku na cmentarzysku przeprowadzone zostały badania powierzchniowe przez pracowników Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. Z badań pozyskano materiał ceramiczny.
Kolejka wąskotorowa
Łączyła Wielkie Walichnowy z Kwidzynem, została zbudowana w latach 1900 -1901. W Wielkich Walichnowach łączyła się z kolejką wąskotorową Cukrowni Pelplin. Otwarcie dla pasażerskiego ruchu publicznego i towarowego nastąpiło 28 września 1901 roku. Przeprawa pociągu przez Wisłę odbywała się w Gniewie na specjalnie do tego zbudowanym promie ?Landrat Brückner?. Po przyłączeniu Pomorza do Polski w 1920 roku kolej wąskotorowa po lewej stronie Wisły została przejęta prze Ministerstwo Kolei Żelaznych. Wobec przecięcia linii kolejowej granicą państwową na odcinku przeprawa promowa ? Gniew ? Ciepłe rozpoczęto prace rozbiórkowe. W 1922 roku linię Ciepłe ? Wielkie Walichnowy wydzierżawiono Cukrowni Pelplin, a 1952 roku Dyrekcja Okręgowa PKP w Gdańsku przekazała jej całą linię na własność. Rozwijający się transport kołowy buraka cukrowego sprawił, że kolejka stała się deficytowa. Linię ostatecznie zlikwidowano i rozebrano w 1978 roku. Śladem po dawnej kolei wąskotorowej jest nasyp widoczny w terenie. Zachował się także budynek dworca w Wielkich Walichnowach.
Użytek ekologiczny ?Nadwiślański parów?
Nadwiślański parów położony jest na obszarze Doliny Dolnej Wisły ? ostoi ptaków o randze europejskiej, umieszczonej na liście NATURA 2000. Las porastający strome ściany parowu stanowi miejsce lęgowe wielu gatunków ptaków: turkawki, grzywacza, kukułki, zaganiacza, cierniówki, piegży, kapturki, piecuszka, pierwiosnka, muchołówki żałobnej, rudzika, słowika szarego, drozda śpiewaka i strzyżyka. Występują tu liczne płazy i gady m.in. ropucha szara, ropucha zielona, zaskroniec i jaszczurka zwinka, a także wiele gatunków bezkręgowców. Na obszarze kilku hektarów występuje bardzo różnorodna roślinność drzewiasta i krzewiasta ? m.in. głóg, jabłoń dzika, śliwa domowa, klon pospolity, wiąz, wierzba biała, wierzba wiciowa, wierzba szara, topola biała, brzoza brodawkowata, leszczyna pospolita, grab pospolity, bez czarny, jesion wyniosły, olsza czarna. Dzięki tak dużej bioróżnorodności miejsce to tętni życiem o każdej porze roku.
Nizina Walichnowska
Obejmuje obszar lewej strony pradoliny Wisły, od wsi Ciepłe w gminie Gniew do wsi Rybaki w gminie Subkowy, malowniczą krainę rozciągająca się wzdłuż wału wiślanego. Przez długie wieki każdej wiosny, nierzadko też latem, mieszkańcy musieli bronić się przed powodzią. Wysiłek nie zawsze był skuteczny, woda zabierała wówczas mieszkańcom dobytek, a czasem i życie. Jednak ludzie ci, z uporem, determinacją i ogromną pracowitością wyrywali Wiśle kawałek po kawałku swoje miejsce do życia. Dzisiejsza Nizina Walichnowska to obszar o długości 15 km i szerokości od 3,5 do 6,5 km chroniony wałami przeciwpowodziowymi o powierzchnie 4664 ha. Osadnictwo na Nizinie Walichnowskiej zaczęło się jeszcze pod koniec pierwszego tysiąclecia, gdy ludzie budowali swe ubogie domostwa na wyżej położnych terenach południowej części niziny. W 1276 roku książę Sambor oddał Nizinę Walichnowską Krzyżakom. Nowi zarządcy przysłużyli się tej ziemi, stawiając na niej pierwsze groble chroniące przed wodami Wisły. Także w czasach Rzeczpospolitej wniesiono wiele w rozwój systemu hydrotechnicznego. Stało się to za sprawą Wspólnoty Wałowej Niziny Walichnowskiej, powstałej 24 lipca 1590 roku dzięki inicjatywie holenderskich osadników - mennonitów. Dzięki ich nowoczesnej wiedzy melioracyjnej i hydrotechnicznej udało się zbudować jednolity system przeciwpowodziowy przebiegający przez cały teren Niziny. Ślady tego wału istnieją do dziś ? jest to m.in. szosa w Polskim Gronowie. Prawo wałowe wspólnoty potwierdził 8 stycznia 1591 roku Zygmunt III Waza, zaś w 1693 roku król Jan III Sobieski, wcześniej starosta gniewski, podniósł je do rangi prawa ustawowego. Wspólnota przetrwała blisko 300 lat, wyprzedzając znacznie inne tego typu formy samoorganizacji życia społecznego na terenie dzisiejszej Polski. Mimo tych działań Nizinę wielokrotnie nawiedzały potężne powodzie. Jak częste było to zjawisko obrazuje XIX wiek, kiedy w stosunkowo krótkim okresie kilkukrotnie dochodziło do przerwania wału ? w 1804, 1813, 1816, 1829 i 1830 roku oraz najdotkliwsza w skutkach, powódź z 1855 roku, kiedy Nizina wyglądała jak morze, a poziom wody 1,5 m powyżej terenu utrzymał się aż 6 tygodni. Prawdziwym przełomem w walce z żywiołem stała się budowa w 1890 roku stacji pomp o wiele mówiącej nazwie "Nadzieja" w Rybakach. Wraz z pozostałymi pompami ?Zgoda? w Międzyłężu oraz ?Pokój? w Rybakach zapewniają bezpieczeństwo Nizinie, a same w sobie stanowią jedne z cenniejszych zabytków hydrotechniki w Polsce.
Polskie Gronowo
Wieś na Nizinie Walichnowskiej, która w źródłach pisanych pojawiła się w 1565 roku jako Grunowo, Gronowo 1624 rok. Jednocześnie występowała nazwa niemiecka Grunhof i jej tłumaczenie Zielony Dwór. Nieznane są dzieje wsi we wczesnym średniowieczu. Ponownej lokacji osady dokonali Krzyżacy w II poł. XIV wieku. Po wybudowaniu pierwotnych wałów na terenach zabranych Wiśle utworzono folwark należący do starostwa gniewskiego. Na polach blisko Gronowa rozegrała się w dniach od 22 września do 1 października 1626 roku bitwa pomiędzy wojskami polskiego króla Zygmunta III Wazy oraz Gustawa I Adolfa króla szwedzkiego. Sprowadzeni w XVII wieku mennonici zaczęli zagospodarowywać nowe tereny. Po ukończeniu budowy obecnego wału w 1855 roku nastąpił dalszy rozwój terytorialny Gronowa. W ten sposób zaczęły powstawać nowe osady, którym nadano odrębne nazwy Wielkie Gronowo, Polskie Gronowo i Małe Gronowo. We wsi można zobaczyć pozostałości dawnego budownictwa, cmentarz mennonicki oraz resztki dawnych wałów.
W latach 1984?2004 z inicjatywy ówczesnego proboszcza parafii w Gniewie ks. Bogdana Przybysza oraz dzięki wielkiemu zaangażowaniu mieszkańców Gronowa wybudowana została kaplica pw. św. Maksymiliana Kolbe. Poświęcił ją 6 września 2004 roku ks. bp pelpliński Jan Bernard Szlaga
Kuchnia
Miejscowość założona na kępie wiślanej położonej pomiędzy łożyskiem Wisły a jej odnogą zwaną Borawa. Nazwa pojawiła się po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1624 i 1664 roku ?Pastwiska Kępa alias Kuchnia?. Jest to pierwotna nazwa toni na Wiśle obfitującej w ryby. W średniowieczu pełniła prawdopodobnie funkcję osady obronnej. Znajdowały się tam pastwiska należące do komturstwa gniewskiego, a następnie do starostwa gniewskiego. Kuchnia przestała być osadą na wyspie po wybudowaniu wału przeciwpowodziowego w 1855 roku. Wówczas zaczęła się też tworzyć stała osada. Warto wspomnieć, że zwrotkę temu miejscu poświęcił Sebastian Klonowic w swym utworze pt. ?Flis? wydanym w Krakowie w 1595 roku: "Poniżej Gniewa przy długim ostrowie, Popłyniesz, kuchnią zowią go flisowie, Choć tam kuchmistrza nie masz ni kucharzy, Nic się nie warzy" Wał przeciwpowodziowy oddzielający Kuchnię od Wisły został wybudowany w latach 1845 ? 1855.
Borawa
Odnoga Wisły, dawniej odcinająca osadę Kuchnia od lądu. Po wybudowaniu nowego wału w 1855 roku Borawa została odcięta od Wisły. Pozostałością jest zachowane starorzecze na zachód od wsi.
Wielkie Walichnowy
Wieś ulicówka. Pierwszy raz w źródłach pisanych pojawiła się w 1399 roku jako Valkenow, Walichnowy 1624 rok. Miejscowość i parafię założyli w XIV wieku Krzyżacy. Od 1464 roku należała do starostwa gniewskiego. Wieś wielokrotnie nawiedzana była przez powodzie, których poziom obrazuje tablica znajdująca się w kruchcie kościoła. Podczas wojny trzynastoletniej w 1458 roku na Wiśle w rejonie Wielkich Walichnów doszło do potyczki pomiędzy statkami polskimi i krzyżackimi.
Kolejne ważne wydarzenie miało miejsce w 1626 roku, kiedy pomiędzy Wielkimi Walichnowami a położoną na południe miejscowością Ciepłe, doszło do bitwy polsko ? szwedzkiej zwanej ?Bitwą dwóch Wazów?.
We wsi znajduje się m.in. zabytkowy kościół pod wezwaniem Św. Jana Chrzciciela, zawierający części kościoła gotyckiego z XIV wieku. Był on wielokrotnie niszczony przez wylewy Wisły, a w XVII wieku również przez pożar. Wieżę wzniesiono w latach 1718 - 1719, a jej górną część przebudowano w 1885 roku. Jest przykładem średniowiecznej budowli gotyckiej, wielokrotnie przebudowywanej w XVII i XVIII wieku. Mury do 2/3 wysokości zachowały pierwotne formy gotyckie, powyżej posiadają konstrukcję szkieletową wypełnioną cegłą. Ołtarze, ambona, rzeźby, belka tęczowa wykonane są w stylu barokowym i pochodzą z XVIII wieku.
We wsi znajduje się także cmentarz parafialny ze starymi nagrobkami, cmentarz menonicki i pochodząca z połowy XIX wieku zabytkowa podcieniowa kuźnia. Tym, co ją wyróżnia, są także ustawione z czterech stron świata tablice, będące repliką tablic postawionych w Wielkich Walichnowach na początku XVIII wieku przez proboszcza ks. Marcina Augustyna Szelę, autora ?Kroniki Walichnowskiej? (dwutomowego dzieła, w którym relacjonuje dzieje Niziny w latach 1693?1728). Tablice ks. Szeli to swoiste zaklęcia, mające uchronić wieś przed nieszczęściami, gdyż na każdej z nich zamieszczona została prośba o opiekę.
Latem 2015 r. w stawie znajdującym się blisko kościoła znaleziono czarny dąb. Badania ustaliły, że drzewo rosło już w 930 r. Wysmukły pień drzewa wskazuje, że rosło ono w gęstym lesie łęgowym, który pierwotnie pokrywał całą nizinę. Na skutek licznych powodzi drzewo przewróciło się i przeleżało w mule kilkaset lat.
Cmentarz mennonicki W XVII wieku, na fali ruchów kontrreformacyjnych, z terenu północnych Niemiec i Holandii na Nizinę Walichnowską przybyli uchodźcy religijni, mennonici ? odłam protestanckiego ugrupowania powstały w XVI wieku w Fryzji (Niderlandy), w wyniku działalności Menno Simonsa (1496 ? 1561).
Kraina ta stała się dla nich azylem, a jednocześnie, ze względu na ich nowoczesną wiedzę melioracyjną i hydrotechniczną oraz doświadczenia w walce z wodnym żywiołem, mocno przyczynili się do jej rozwoju. Mennonitów cechowały pracowitość, skromność i umiłowanie porządku. Ich wiara nie pozwalała im też zawierać małżeństw z osobami spoza własnej gminy, dlatego wraz z wyprowadzeniem się ostatniej z rodzin, mennonici na zawsze zniknęli z Niziny.
Jedynymi śladami ich bytności na tym terenie są cmentarze znajdujące się w Małych Walichnowach, Polskim Gronowie, Międzyłężu oraz Wielkich Walichnowach.
